Αντρέι Βάιντα: Ο άνθρωπος που άλλαξε τον κινηματογράφο της Πολωνίας

Μόνο μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στο τέλος της δεκαετίας του 1950, δημιουργήθηκε ένα φαινόμενο που έμεινε γνωστό ως πολωνική σχολή κινηματογράφου και έκανε αισθητή την παρουσία της ως μέλος του παγκόσμιου κινηματογράφου.

Το φαινόμενο αυτό ταυτίστηκε με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς καλλιτεχνών με ταινίες που παρά τις διαφορές στις καλλιτεχνικές ροπές τους, είχαν μία σειρά από κοινά χαρακτηριστικά. Είχαν γεννηθεί περίπου την ίδια εποχή, το 1920. Πέρασαν τα νιάτα τους στη σκιά της φασιστικής κατοχής και διέθεταν παρόμοιες μεταπολεμικές εμπειρίες. Αυτή είναι και η πρώτη γενιά των κινηματογραφικά πετυχημένων καλλιτεχνών, με πλήρη κατανόηση τόσο των θεωρητικών, όσο και των πρακτικών πλευρών του κινηματογράφου.

Το ντεμπούτο τους καθορίστηκε από το κοινωνικό κλίμα, το οποίο χαρακτηρίζεται από την επιθυμία να εξαλειφθούν οι αρνητικές πτυχές της μεταπολεμικής ανάπτυξης και της λατρείας της προσωπικότητας. Το βασικό θέμα της εργασίας τους ήταν η ενασχόληση με την οδυνηρή εμπειρία του πολέμου, την αντίσταση στην κατοχή, τον αγώνα να τεθεί ένα νέο πρόσωπο στην πολωνική κοινωνία μετά το πρόσφατο παρελθόν. Η χρονική απόσταση τους επέτρεψε να έχουν μία νηφάλια ματιά σε όλες αυτές τις εμπειρίες, χωρίς σχηματικές παραστάσεις, χωρίς αυταπάτες και χωρίς θλιβερές τελετές. Ήθελαν να ξέρουν την αλήθεια για αυτά τα χρόνια στα οποία διαμορφώθηκαν τα θεμέλια της σύγχρονης ζωής τους και εξέφραζαν τις τύχες των ανθρώπων που έζησαν, πολέμησαν και πέθαναν σε αυτές τις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας. Και ένας από τους σημαντικότερους στόχους που ένωσε τους κινηματογραφιστές αυτής της σχολής ήταν η προσπάθεια να καταρρίψουν τους σχηματικούς μύθους εκείνης της εποχής.

Ο πλέον διακεκριμένος εκπρόσωπος της πολωνικής σχολής ήταν χωρίς δεύτερη σκέψη ο Αντρέι Βάιντα. Μπορεί οι ταινίες του να έχουν πολλά από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ωστόσο διαθέτουν τη δική του δημιουργική μέθοδο, η οποία αποτελείται από μία συναισθηματική και ανθρώπινη προσέγγιση της ιστορίας, μια διαλεκτική αντίληψη της ανθρώπινης μοίρας, μία πλούσια οπτική αίσθηση και μία πυκνή εκφραστικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις κατορθώνει να αποστασιοποιείται από τη δραματική πτυχή της μάχης και να επικεντρώνεται στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων για τους οποίους η ανακάλυψη της αλήθειας του αγώνα ήταν ταυτόσημη με την ανακάλυψη της αλήθειας της ζωής. Ο Βάιντα θεωρούσε ότι στο σταυροδρόμι της ιστορίας το θέμα δεν είναι οι αφηρημένες κατασκευές, αλλά μία απτή πραγματικότητα που ξεπερνάει τους μύθους που είναι ριζωμένοι στη συνείδηση των λαών.

“Ο πόλεμος και εγώ γερνάμε μαζί και ως εκ τούτου η διαδικασία της ανκάλυψης γίνεται όλο και πιο περίπλοκη και πιο δύσκολη”, έλεγε ο ίδιος.

Στο έργο του Βάιντα μπορεί να αναλύψει κανείς πολλές πτυχές και πολλά επίπεδα. Με την πάροδο του χρόνου, οι ιστορικές ταινίες εναλάσσονται με σύγχρονα θέματα, με μοτίβα που ψηλαφίζουν οικοίες ανθρώπινες εμπειρίες. Οι νέοι ήρωες του μακριά πλέον από τον πόλεμο, αναζητούν ένα νόημα και μία ουσία στη ζωή τους. Η ενότητα και τα κοινά στοιχεία της δουλειάς του, είναι ωστόσο καθορισμένα με σαφήνεια στις περισσότερες ταινίες του.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό σημείο του έργο του είναι η πίστη του στις λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές πηγές. Ένα σημαντικό τμήμα των ταινιών του προέρχονται από τη λογοτεχνία, ενώ η εικαστική του άποψη εμπνέεται από τη ρομαντική παράδοση. Η κύρια πηγή έμπνευσης του ήταν τα εσωτερικά υπαρξιακά θέματα και ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για την παραπάνω τάση του ήταν η μεταφορά του διάσημου έργου του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα” που γυρίστηκε για την τηλεόραση στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας.

Σε όλες τις ταινίες του, ακόμα και στις πιο αδύναμες κινηματογραφικές στιγμές του, τα κύρια μοτίβα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι συνυφασμένα με τον θάνατο και τη ζωή, την αγάπη, την ήττα, τα τραγικά διλήμματα, την αδυναμία των μεγάλων φιλοδοξιών. Και όλα αυτά, να διαπνέονται και να αλληλεπιδρούν με τα μεγάλα ή και τα πιο μικρά ιστορικά γεγονότα. Οι ταινίες του δεν έχουν λάβει πάντοτε εξαιρετικές κριτικές. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχουν ποτέ αντιμετωπιστεί με αδιαφορία.