Ψυχική υγεία: η δυστοπία και το όνειρο

Δεκέμβριος 2020. Πανδημία, lockdown, τηλεργασία, τηλεκπαίδευση, σύστημα υγείας πιο επιβαρυμένο από ποτέ. Μελέτες (1) επισημαίνουν τις αρνητικές επιπτώσεις του φόβου για τον ιό και του εγκλεισμού / κοινωνικής απόστασης στην ψυχική υγεία. Μεταξύ άλλων καταγράφονται: άγχος, φοβίες, θλίψη, όξυνση της ενδοοικογενειακής βίας, αύξηση της χρήσης αλκοόλ και ψυχοτρόπων ουσιών, καθώς και το αδύνατο πένθος (2) . Παρόλα αυτά οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας υπολειτουργούν παγκοσμίως, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του ΠΟΥ (3).

Υπηρεσίες που ήταν ήδη αποδιαρθρωμένες και υποβαθμισμένες, σταδιακά από την κατάρρευση του κράτους πρόνοιας κι ύστερα και ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Πόσο τραγική η αντίφαση ανάμεσα στην προστασία της δημόσιας υγείας από τη μια και στην παντελή απουσία στρατηγικής ενίσχυσης του δημόσιου συστήματος υγείας (νοσοκομειακή περίθαλψη, πρωτοβάθμιες δομές υγείας) και των υπηρεσιών ψυχικής υγείας από την άλλη; Πηγές του ΠΟΥ (4) από την αρχή της πανδημίας υποδεικνύουν ότι οι πιο καταστροφικές επιπτώσεις του κορονοϊού, θα είναι όχι από τον ίδιο τον ιό, αλλά από τη φτωχοποίηση, την καταστρατήγηση των εργασιακών δικαιωμάτων και την έλλειψη κοινωνικής πρόνοιας. Αν προσθέσουμε την υποβάθμιση της παιδείας – όχι μόνο μέσω της τηλεκπαίδευσης αλλά και των γενικότερων μεταρρυθμίσεων που χρόνια τώρα οδηγούν προς ένα άνισο και τεχνοκρατικό εκπαιδευτικό σύστημα – καθώς και τον εξοστρακισμό της τέχνης από τις ζωές μας, το μέλλον διαγράφεται όλο και πιο δυστοπικό. Κι ενώ υπάρχει συλλογική ανάγκη για ψυχολογική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη, το κυρίαρχο μοντέλο της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας εξακολουθεί να παθολογικοποιεί και να εξατομικεύει τις ανάγκες, επιβεβαιώνοντας τις πολιτικές που φορτώνουν τους ανθρώπους με ένα επιπλέον άγχος: αυτό της ατομικής τους ευθύνης για το πρόβλημά “τους”. Στο
σημείο αυτό καλούμαστε οι επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, να τοποθετήσουμε για πολλοστή φορά τραυμαπλάστ σε μια πολύ βαθιά πληγή. Οι τεχνικές μας και τα πρωτόκολλά μας παρέχουν το πολύ πολύ μια ανάσα σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο, αλλά δεν κάνουν κάτι για τις βαθύτερες αιτίες. Στο σημείο αυτό χρειάζεται ένα διαφορετικό μοντέλο, μια άλλη (ψυχολογική) θεώρηση για τον
άνθρωπο, θεμέλια της οποίας χτίστηκαν τη δεκαετία του ’60 – ’70 από την γερμανική Κριτική Ψυχολογία (5).

Αλλά ας έρθουμε στην τρέχουσα συγκυρία κι ας αναρωτηθούμε ως επαγγελματίες πώς μπορούμε να συνδράμουμε προς αυτήν την κατεύθυνση. Με ποιον τρόπο μπορούμε να θέτουμε στο επίκεντρο τον άνθρωπο ως δρων υποκείμενο, κι όχι ως αντικείμενο έρευνας / αγωγής / παρέμβασης; Με ποια βήματα – μικρά, σταδιακά – μπορούμε να στρέφουμε την προσοχή μας στην κοινωνική διάσταση των παθήσεων, προβλημάτων, αναγκών μας; Πόσο σημαντικό μπορεί να είναι οι νέοι άνθρωποι, οι οικογένειες να μην περιθωριοποιούνται και να μην φορτώνονται ενοχές (ή να τις ανακυκλώνουν μεταξύ τους ως κατηγόριες) για αυτό που αντιμετωπίζουν, αλλά να συνδέουν τα προσωπικά βιώματα με την οικονομική, κοινωνική, πολιτική κατάσταση; Έχουμε πολύ δρόμο ακόμα προς μια ψυχολογία χειραφέτησης των υποκειμένων, αλλά έχουμε ίσως την κατάλληλη συγκυρία να την ονειρευτούμε και να παλέψουμε για αυτήν.

Αποχαιρετώντας τη φετινή χρονιά – αλλά όχι τα δεινά της – κρατάω τα λόγια μιας νέας γυναίκας σε ψυχοθεραπεία: “Να κρατήσει αυτή η καραντίνα τόσο όσο χρειάζεται, ώστε να βγούμε έξω και να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο”.

1 Ενδεικτικά: “The mental health impact of the COVID-19 pandemic across different cohorts” Kiran Shafiq Khan, Mohammed A. Mamun, Mark D. Griffiths & Irfan Ullah. International Journal of Mental Health and Addiction (2020)
2 Κατερίνα Μάτσα. “Νιόβη. Το αδύνατο πένθος στον καιρό της πανδημίας” Εκδόσεις Άγρα
3 https://www.who.int/news/item/05-10-2020-covid-19-disrupting-mental-health-services-in-most-countries-who-survey
4 Ενδεικτικά: https://www.wfp.org/stories/coronavirus-and-5-major-threats-it-poses-global-food-security & https://www.who.int/news/item/13-10-2020-impact-of-covid-19-on-people's-livelihoods-
their-health-and-our-food-systems
5 Charles W. Tolman “Ψυχολογία, κοινωνία και υποκειμενικότητα. Εισαγωγή στη Γερμανική Κριτική Ψυχολογία” Εκδόσεις Επίκεντρο
Klaus Holzkamp “Μισούμε τους ανθρώπους. Ρατσισμός και ασυνείδητο από την σκοπιά της Ψυχανάλυσης και της Κριτικής Ψυχολογίας” Λέσχη Κατασκόπων του 21ου αιώνα

*Η Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου είναι ψυχολόγος