Chernobyl: Κάτι περισσότερο από μια τηλεοπτική σειρά

Στη φετινή επέτειο του Τσέρνομπιλ, στις 26 Απριλίου, ξύπνησα με ερευνητική διάθεση. Χαζεύοντας στο διαδίκτυο τράβηξε την προσοχή μου ένα άρθρο κάποιας ιστοσελίδας το οποίο περιέγραφε την τραγική περίπτωση ενός αξιωματικού πιλότου ελικοπτέρου ο οποίος κλήθηκε εσπευσμένα από το μέτωπο του Αφγανιστάν με εντολή να πετάξει πάνω από τον αντιδραστήρα κατά την πρώτη φάση της προσπάθειας «εκκαθάρισης». Σύμφωνα με το κείμενο –αν κατάλαβα καλά ήταν μετάφραση από ρωσικό πρωτότυπο αμφίβολης προέλευσης–, ο πιλότος μαζί με το πλήρωμα έλιωσαν κυριολετικά από τις εκπομπές της ραδιενέργειας και το ελικόπτερο συνετρίβη. Στο τέλος του άρθρου υπήρχε και σχετικό βίντεο με το στιγμιότυπο. Ολη η υπόλοιπη μέρα κύλησε προσπαθώντας να ανακαλύψω και να διαβάσω ό,τι υπήρχε διαδικτυακά διαθέσιμο γύρω από το ατύχημα: τα αίτια, τις αφορμές και τις συνέπειές του, τις ιστορίες των ανθρώπων που προσπάθησαν να περιορίσουν την καταστροφή και να αποτρέψουν μια ακόμη μεγαλύτερη.

Μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας

Η ιστορία με το ελικόπτερο δεν είναι πραγματική. Ή μάλλον είναι κατά το ήμισυ. Πράγματι χιλιάδες πιλότοι εκτέθηκαν στη ραδιενέργεια πετώντας πάνω από το σημείο –και το πλήρωσαν χρόνια αργότερα– και όντως ένα ελικόπτερο συνετρίβη. Αλλά κανείς δεν έλιωσε και το δυστύχημα με το ελικόπτερο συνέβη έξι μήνες αργότερα, όταν μπλέχτηκε σε έναν από τους γερανούς που βρίσκονταν στην περιοχή από κακή εκτίμηση του πιλότου ο οποίος ήταν βετεράνος του Αφγανιστάν. Η διαπλοκή μύθου και πραγματικότητας στην προκειμένη είναι περίπλοκη. Το πυρηνικό ατύχημα του 1986 στην τότε σοβιετική Ουκρανία εξιτάρει τη φαντασία των ανθρώπων επειδή παραμένει δύσκολο να ανασυντεθεί στις λεπτομέρειές του.

Αυτή η ανασύνθεση δεν σκοντάφτει σε κάποια αδυναμία συγκέντρωσης πληροφοριών. Εχει να κάνει με την ίδια τη φύση του γεγονότος και τις εκ των πραγμάτων ανυπολόγιστες (στην κυριολεξία του όρου) συνέπειές του. Το τρομακτικό πίσω από τη λέξη Τσέρνομπιλ είναι η απροσδιοριστία του θανάτου. Οχι μόνο η μεγάλη απόκλιση στον αριθμό των θυμάτων αλλά το μη αριθμήσιμο και κυρίως το μη ορατό. Δεν θα μάθουμε ποτέ πόσοι πέθαναν ως άμεση συνέπεια του δυστυχήματος. Το μυαλό συνήθως μπλοκάρει όταν δεν έχει τη δυνατότητα να συνδέσει σαφές αίτιο και σαφές αποτέλεσμα στην απώλεια μιας ανθρώπινης ζωής αλλά κυρίως όταν δεν διαθέτει μια απτή, πραγματική εικόνα του θανάτου. Και εκεί επιστρατεύεται η φαντασία, όπως στην περίπτωση του πιλότου από το Αφγανιστάν.

Ηταν πολλά αυτά που με στοίχειωσαν. Και μάλλον γι’ αυτό υπέκυψα μόλις την περασμένη εβδομάδα στον πειρασμό να δω την τηλεοπτική μίνι σειρά «Chernobyl» του ΗΒΟ με την τεράστια θεαματικότητα και τις διθυραμβικές κριτικές που απέσπασε. Είναι πολύ δύσκολο να μην εντυπωσιαστεί κανείς από τα πέντε επεισόδια της σειράς. Η κινηματογράφηση είναι υποδειγματική, οι ερμηνείες εξαιρετικές, το σενάριο δουλεμένο πάνω σε πραγματικές πηγές, μεταξύ των οποίων το σημαντικό έργο της Λευκορωσίδας δημοσιογράφου Σβετλάνα Αλεξίεβιτς με τίτλο «Voices from Chernobyl: The oral history of a nuclear disaster» («Τσέρνομπιλ: Ενα χρονικό του μέλλοντος», Εκδόσεις Πατάκη, 2015). Το βιβλίο είναι μια συλλογή μαρτυριών από επιζώντες, κυρίως κατοίκους του Πριπιάτ, της πόλης που εκκενώθηκε μια μέρα μετά το ατύχημα και παραμένει μέχρι σήμερα πόλη-φάντασμα στο επίκεντρο μιας νεκρής ζώνης εκατοντάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Αυτή η επιλογή κάνει τη σειρά μια φιλόδοξη –όσο και πετυχημένη– προσπάθεια αποτύπωσης των πολλών προσωπικών τραγωδιών που συνθέτουν το μεγαλύτερο πυρηνικό δυστύχημα στην Ιστορία. Μια εστίαση της προσοχής στη ζωή των ανθρώπων που σημαδεύτηκαν για πάντα από την καταστροφή, από τους πυροσβέστες που έφτασαν στο σημείο λίγα μόλις λεπτά μετά την έκρηξη χωρίς την παραμικρή προστασία από τη ραδιενέργεια (και πέθαναν μαζικά μέσα σε δύο εβδομάδες φριχτά παραμορφωμένοι) μέχρι τους ανθρακωρύχους της Τούλα που κλήθηκαν να σκάψουν κάτω από τον αντιδραστήρα σε έναν αγώνα με τον χρόνο για να μη μολυνθεί ο υδροφόρος ορίζοντας και τους εκατοντάδες χιλιάδες liquidators οι οποίοι σε βάρδιες μόλις λίγων λεπτών ο καθένας καθάρισαν τα συντρίμμια και έκλεισαν τον αντιδραστήρα στη χαλύβδινη σαρκοφάγο όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Αντισοβιετικά κλισέ σε περιορισμένη κλίμακα

Αποφεύγοντας την παγίδα του μελοδραματισμού, η σειρά καταπιάνεται με την τιτάνια προσπάθεια διαχείρισης της καταστροφής τόσο μέσα από τις εμπειρίες των απλών ανθρώπων που την ανέλαβαν όσο και μέσα από την αντίδραση της σοβιετικής κυβέρνησης και τη συνεργασία πολιτικών και επιστημόνων απέναντι σε μια πρωτοφανή πρόκληση που δεν σήκωνε ούτε λάθη ούτε καθυστερήσεις. Στο πλαίσιο της κινηματογραφικής σύμβασης γεγονότα συμπτύσσονται και πρόσωπα επινοούνται ως μικρογραφίες ή συνεκδοχές ευρύτερων καταστάσεων. Εδώ εδράζεται και η κριτική στη σειρά για την υποτιθέμενη αντισοβιετική της στάση. Μιλώντας για ένα γεγονός εμβληματικό για την ιστορία της ΕΣΣΔ (σύμφωνα με τον Γκορμπατσόφ ήταν το γεγονός που ευθύνεται όσο κανένα άλλο για τη διάλυση του κράτους), η σειρά εικονογραφεί τη σοβιετική κοινωνία και πολιτική σε περίοδο κρίσης με μεγάλη αντικειμενικότητα, πετυχαίνοντας να κάνει κομμάτι του θρίλερ τη στεγανοποίηση του συστήματος απόδοσης ευθυνών που κατευθύνονται μόνο από πάνω προς τα κάτω και ποτέ το αντίστροφο.

Από την άλλη είναι έκδηλη η δυτική πρόσληψη της ΕΣΣΔ ως ενός ατέλειωτου γκουλάγκ γεμάτου χαφιέδες της KGB και βότκα σε κάθε δεύτερο πλάνο. Η παραφωνία δεν έγκειται στο ότι το σοβιετικό καθεστώς παρουσιάζεται αλαζονικό και δυσλειτουργικό αλλά ότι σε κάποιες σκηνές –ευτυχώς μετρημένες– περιγράφεται σχεδόν ως στρατός κατοχής, με κορυφαία σκηνή-φάουλ την επιστράτευση των ανθρακωρύχων της Τούλα με την απειλή άμεσης εκτέλεσης.