Σεπτεμβριανά: Η «Νύχτα των Κρυστάλλων» των Ρωμιών της Πόλης 

Τα γεγονότα του 1955 ήταν από τα σημαντικότερα επεισόδια στη διαδικασία εθνικής ομοιογενοποίησης της Τουρκίας, που ήδη είχε αρχίσει από την εποχή των Νεότουρκων στις αρχές του 20ού αιώνα. Αποτελούσαν έκφραση του αιτήματος σημαντικού τμήματος της τουρκικής αστικής τάξης για εθνική εκκαθάριση της Τουρκίας από τις μειονότητες. Η επιθυμία αυτή έγινε σταδιακά δημοφιλής στον τουρκικό λαό μέσω των βασικών εργαλείων μαζικής επικοινωνίας που είχαν στη διάθεσή τους εκείνη την εποχή το τουρκικό κράτος και η κυρίαρχη στρατιωτική – πολιτική ελίτ: του Τύπου και του ραδιοφώνου. Τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 ένα τεράστιο πλήθος δεκάδων χιλιάδων Τούρκων μουσουλμάνων κατέστρεψε ή/και λεηλάτησε χιλιάδες ελληνικά (καθώς και αρμενικά και εβραϊκά) καταστήματα, ξυλοκοπώντας όποιον χριστιανό έβρισκε στον δρόμο του. Μέσα σε λίγες ώρες καταστράφηκαν τεράστιες περιουσίες. Οι Ρωμιοί (όπως αποκαλούνται οι Ελληνες της Κωνσταντινούπολης) καθώς και οι άλλες μειονότητες άρχισαν να ζουν σε καθεστώς φόβου και ανασφάλειας. Η ζωή τους και η περιουσία τους φαίνονταν να είναι έρμαιο των διαθέσεων της τουρκικής πολιτικής ηγεσίας (και του «βαθέος κράτους» της) καθώς και των ευρύτερων διεθνών και πολιτικών συγκυριών. Οι βιαιότητες εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης ήταν ουσιαστικά η πρακτική υλοποίηση του αιτήματος της τουρκικής εθνικιστικής ιδεολογίας για μια «εθνικά καθαρή» Τουρκία. […]

Ο ρόλος της KTC

Κεντρικό ρόλο στην έναρξη του πογκρόμ έπαιξε η εθνικιστική οργάνωση Η Κύπρος Είναι Τουρκική (Kıbrıs Türktür Cemiyeti – KTC), που είχε σκοπό την υπεράσπιση της τουρκικής κοινότητας της Κύπρου και την κινητοποίηση του τουρκικού λαού στο κυπριακό μέσω της οργάνωσης διαδηλώσεων και συλλαλητηρίων σε ολόκληρη τη χώρα. Η KTC ιδρύθηκε τον Αύγουστο 1954 ύστερα από παρότρυνση των τουρκικών φοιτητικών οργανώσεων, της τουρκικής εθνικής φοιτητικής ένωσης και της εθνικής συνομοσπονδίας φοιτητών της Τουρκίας. Συμμετοχή είχαν ο Τύπος και η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας της Τουρκίας. Ο σύλλογος από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του είχε τη στήριξη και τη χρηματοδότηση της κυβέρνησης.
Η ονομασία της οργάνωσης υιοθετήθηκε σε αντιδιαστολή με την ελληνική λέξη «ένωση», που ήταν το σύνθημα των Ελληνοκυπρίων καθώς συμπύκνωνε τις απαιτήσεις τους για ενσωμάτωση της Κύπρου στην Ελλάδα. Ο αριθμός των μελών της εκτιμάται ότι ήταν μεταξύ 180.000 και 200.000 ατόμων. […]

Ο Τύπος και ο «εσωτερικός εχθρός»

[…] Ο τουρκικός Τύπος έπαιξε κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός κλίματος στο οποίο η μειονότητα ταυτιζόταν με τον «εσωτερικό εχθρό».
Πρωταρχικό ρόλο σε αυτή την κινητοποίηση και τη δημιουργία σφοδρού ανθελληνικού μένους έπαιξε ο Σεντάτ Σιμαβί, εξισλαμισθείς Εβραίος, διευθυντής της ημερήσιας εφημερίδας «Hürriyet», που είχε χρηματοδοτηθεί γενναία από τους Αγγλους […]

Και το κυβερνών κόμμα

Ενας τρίτος αποφασιστικός παράγοντας (εκτός από την KTC και τον Τύπο) για την καταστροφή της ελληνικής κοινότητας ήταν τα τοπικά γραφεία του κυβερνώντος Δημοκρατικού Κόμματος (Demokrat Partisi). Στελέχη του κόμματος καθοδηγούσαν τους «αγανακτισμένους» διαδηλωτές ώστε να αναγνωριστούν και να καταστραφούν μόνο τα ελληνικά σπίτια και καταστήματα, χωρίς να μπερδέψουν τις ελληνικές περιουσίες με τις περιουσίες των Τούρκων.

Το υπόβαθρο του πογκρόμ

Το καλοκαίρι του 1955 κυκλοφορούσε πληθώρα ψευδών ειδήσεων προορισμένων να εξοργίσουν τον τουρκικό λαό και να τον στρέψουν ενάντια στους Ρωμιούς. Πολλά δημοσιεύματα συνέκριναν την κατάσταση των αντίστοιχων μειονοτήτων της Δυτικής Θράκης και της Κωνσταντινούπολης, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ενώ οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης καταπιέζονταν συστηματικά, οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης ευημερούσαν.
Η φήμη με τη μεγαλύτερη απήχηση ήταν η σχεδιαζόμενη φυσική εξόντωση των Τουρκοκυπρίων από τους Ελληνοκυπρίους, η οποία υποτίθεται ότι θα συνέβαινε μετά την τριμερή διάσκεψη του Λονδίνου. Αν και η φήμη ήταν ψευδής, ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές δήλωσε ότι η επικείμενη σφαγή των Τουρκοκυπρίων θα προκαλούσε την παρέμβαση της Τουρκίας προς υπεράσπισή τους. Η ραγδαία επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων συνοδευόταν από την κλιμάκωση των πιέσεων απέναντι στην ελληνική κοινότητα της Τουρκίας. Συλλαλητήρια, ύβρεις εναντίον Ελλήνων και –προς το τέλος του Αυγούστου– βιαιότητες εναντίον εκκλησιών, ελληνικών περιουσιών και του Πατριαρχείου αποτέλεσαν στοιχεία αυτής της κλιμάκωσης.[…]

Η έκρηξη στο σπίτι του Κεμάλ

Το επεισόδιο που περισσότερο φανάτισε τον τουρκικό όχλο και έγινε η αφορμή για την τουρκική «νύχτα των κρυστάλλων» ήταν η έκρηξη βόμβας στον κήπο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη –το οποίο ήταν το πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ– τα μεσάνυχτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου. Οπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, στη δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων, επρόκειτο για πράξη σκηνοθετημένη από την τουρκική μυστική υπηρεσία. […] 

Τα γεγονότα

Οι βιαιότητες ξέσπασαν σχεδόν ταυτόχρονα και ομοιόμορφα, κάτι που δείχνει ότι υπήρχε προσχεδιασμένη στρατηγική. Αμέσως μετά την κυκλοφορία των έκτακτων εκδόσεων της «İstanbul Ekspres» με την πληροφορία της βομβιστικής επίθεσης στο σπίτι όπου είχε γεννηθεί ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, αργά το απόγευμα στις 6 Σεπτεμβρίου 1955 ξεκίνησε μια διαδήλωση στην πλατεία Ταξίμ ύστερα από κάλεσμα διάφορων φοιτητικών οργανώσεων και του συλλόγου KTC. 
[…] Πολλά στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι μεταξύ των υποκινητών ήταν εκπρόσωποι τοπικών οργανώσεων του Δημοκρατικού Κόμματος. Οι τοπικές οργανώσεις του Δημοκρατικού Κόμματος αλλά και εργατικά σωματεία υπήρξαν αποφασιστικοί παράγοντες στην εκτέλεση των βιαιοπραγιών και τη μεταφορά και τροφοδότηση των ταραχοποιών με λοστούς, ρόπαλα, βενζίνη, δαυλούς ασετιλίνης, φτυάρια, αξίνες, δυναμίτη και βενζίνη. Παράλληλα, στον αρχηγό κάθε ομάδας δόθηκαν κατάλογοι ελληνικών εκκλησιών, σχολείων, σπιτιών για κάθε συνοικία. Τα συνδικάτα και η KTC είχαν σημαδέψει τα ελληνικά ιδρύματα και τα σπίτια των Ελλήνων ώστε να προστατευτούν οι τουρκικές περιουσίες από την επίθεση. […]

Περιστατικά αλληλεγγύης

Παρά τον γενικό φανατισμό των περισσότερων Τούρκων διαδηλωτών, υπήρχαν πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες μουσουλμάνοι προσπάθησαν και εμπόδισαν τις βιαιοπραγίες εναντίον των χριστιανών. Χάρη στην αποφασιστική και θαρραλέα παρέμβασή τους αποτράπηκαν λεηλασίες και σωματικές βλάβες. Υπήρχαν βέβαια και ορισμένες περιπτώσεις που συνέβη το αντίθετο, καθώς μουσουλμάνοι υποδείκνυαν τις κατοικίες των μη μουσουλμάνων και διευκόλυναν το έργο των δραστών. Οι διαπροσωπικές σχέσεις διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο σε κάθε γειτονιά.
Ομως στις περισσότερες περιπτώσεις οι γείτονες έδειξαν την αλληλεγγύη τους στους Ρωμιούς με τους οποίους συμβίωναν και έτσι πολλά ήταν τα σπίτια που σώθηκαν από τους καταστροφείς. […]

Η ελληνική αντίδραση

Τα ελληνικά ΜΜΕ υιοθέτησαν τον όρο «πογκρόμ» προκειμένου να περιγράψουν τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου. Μάλιστα ορισμένες εφημερίδες συνέκριναν τα γεγονότα με τις βαρβαρότητες που υπέστησαν οι Εβραίοι από τους χιτλερικούς.
Μια από τις πρώτες εκφράσεις διαμαρτυρίας εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης ήταν αυτή του υπουργού Εξωτερικών Στέφανου Στεφανόπουλου, η οποία στάλθηκε στον Τούρκο ομόλογό του στις 9 Σεπτεμβρίου. Ουσιαστικά η επιστολή εγκαινίαζε μια νέα εποχή στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, που θα χαρακτηριζόταν από την καχυποψία και την εχθρότητα. […]

Η αντίδραση των Αμερικανών και των Άγγλων

Μετά τις έντονες ελληνικές αντιδράσεις ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ διένειμε κοινή δήλωση στην ελληνική και την τουρκική κυβέρνηση με στόχο να αμβλύνει τη μεταξύ τους αντιπαράθεση. Στην αρχή του μηνύματός του προς την Ελλάδα και την Τουρκία ο Τζον Φόστερ Ντάλες χαρακτήριζε «θλιβερές» τις ταραχές στην Κωνσταντινούπολη, «διότι συμβαίνουν σε μια φάση του Ψυχρού Πολέμου κατά την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ανάγκη τη συνεργασία της Ελλάδας και της Τουρκίας στον αγώνα τους κατά του σοβιετικού μπλοκ».
Ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών κάλεσε και τις δύο χώρες να εξασφαλίσουν ότι η συνεργασία τους δεν θα διαταραχτεί από «τις παρούσες διαφωνίες». Αυτό το μήνυμα, το οποίο εξίσωνε ουσιαστικά τους θύτες με τα θύματα, θεωρήθηκε πρόκληση για την ελληνική κυβέρνηση και την ελληνική κοινωνία. […]

* Ο Ραϋμόνδος Αλβανός είναι επιστημονικός υπεύθυνος του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης

* Απόσπασμα από την ειδική έκδοση του Documento – Τα Σεπτεμβριανά: Ο ξεριζωμός των Ελλήνων από την Πόλη

** Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να καλέσετε στην εφημερίδα Documento – Τηλέφωνο επικοινωνίας: 211 103 1500